به بهانه 18 مرداد، سالروز مقاومت آریوبرزن و خواهرش یوتاب در مقابل تهاجم اسکندر مقدونی‎

با توجه به حفاریهایی که در زمستان 1385 شمسی و بهار سال 1386 در محوطه باستانی ارگان بهبهان به عمل آمده ، قدمت منطقه بهبهان و تمدن آن به 5500 سال رسید. (گمانه زنی ها نشان از 6 هزار سال می دهد) این اقدام که بوسیله پایگاه ارجان شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی انجام گرفت و آثار هنری باشکوهی که نمایان گردید نشانه ای از عظمت و سختکوشی مردمانی بود که تا امروز اندیشه و فرهنگ آن ناشناخته مانده است ، و در این راه ایلامی ها نقش مهمی را ایفا کرده و در آبادی منطقه بهبهان کوشیده اند. (ایلام قدیم ، ایالم میانه و ایلام نو) در این میان کشف گور کیدین هوتران شاهزاده ایلامی در شهریورماه 1361 شمسی در کنار سد شهداء مجاور رودخانه مارون و اشیای گرانبهای آن فصل جدیدی را در تاریخ بهبهان کشور که تا به حال برای محققان نقطه تاریکی به حساب می آمد گنجینه ارجان با آنهمه اشیاء پر ارزش از حلقه قدرت گرفته تا جام زندگی ، همه و همه عظمت و شوکت فرهنگی و هنری ارجان را به نمایش گذاشت ، که در دوره ایلامی ها اتفاق افتاده بود که تاریخ آن را هزاره دوم پیش از میلاد و بعضی از اشیاء آنرا 750(قبل از میلاد) دانسته اند.

و اما نقش آریایی ها و نام ارگان

شک نیست پس از حفاری های بهار سال 1386 و تعیین قدمت ارگان و گمانه زنی های آن تا عمق 6هزار سال ، معلوم نمی دارد که منطقه چه بوده ، ولی تمرکز شهری و تقسیمات محلی که جناب ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه خود ذکر کرده کاملاً پس از حفاری ها پیدا و با داده های او همخوانی دارد.

اما نقش آریایی ها

از حرکت آریایی ها به فلات ایران (3هزار سال قبل از میلاد مسیح) و جدایی آریایی های ایران و استقلال زبان و گویش آنها در 1400سال (ق.م) و تقسیم آنها پارت های (اشکانیان) در شمال شرقی ، مادها در غرب (زاگرس) ، پارسها در جنوب و جنوب شرقی و تشکیل دولت هایی در قرن هفتم پیش از میلاد ، به ترتیب مادها ، هخامنشی ها ، پارت ها و ساسانی ها و قدرت گرفتن کوروش بزرگ در سال 559 پیش از میلاد و برخورد با حکومتهای بومی و تمدن آنها به تدریج دولت مرکزی تشکیل و شهرها و بازارها و پیشه وران و بازرگانان و روابط پولی بردگی پدید آمد. مناطقی چون ارگان به عنوان جایگاه شاهان و بزرگان خلق ، احداث ، نوسازی و بازسازی گردید و روابط اقتصادی-اجتماعی ظاهر شد.

گان ، پساوند اسم مکانی است و به محلاتی اطلاق می گردد که بزرگان یا اقوام و یا شاهان احداث می کردند، مثل آریاگان (ارگان) ، هرمزگان(رامهرمز) ، سمنگان ، زمینگان کهگیلویه (دهدشت) و … و چون ارگان بر سر راه پارس به ایلام ، خوزستان و بین النهرین و انطاکیه بود رونق یافت و از آریاگان کم کم به ارگان تبدیل گردید.

چنانکه کالیتنس مورخ اسکندر ، در یادداشت های آریابرزن را ارگانی خطاب می کند . با پیشرفت کوروش و تسلط بر ماد و بابل و پدید آمدن اندیشه نو و جدید آریایی ها و به قول هگل کوروش نقطه شروع تاریخ و تمدن جهان اقوام بومی را زیر فرمان خود درآورد و بعضاً چون ایلامی هارا به مقام ساتراپی (شهربان) یا استانداری رسانید. تا جاییکه منطقه ارگان به ساتراپی شاهزادگان ایلامی اداره می شد. شک نیست که ارگان در دوران مختلف و برخورد اقوام مهاجم دست به دست گشته و گاهی تا مرز خرابی و ویرانی پیش رفته است. ارگان در زمان کوروش رو به آبادی گذاشت و علتش چنانکه گفته شده بود به واسطه قرارگیری بر سر یکی از مهمترین راه های ارتباطی آن زمان یعنی راه شاهی بود که از لودیه در کنار دریای مدیترانه شروع می شد و شوش را از طریق ارگان به پاسارگاد متصل می نمود و از رونق و اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده است.

استرابو در خصوص ارگان زمان هخامنشی می نویسد: در این شهر مردمی زندگی می کردند که به آنها اوکسی می گفتند و به قولی دیگر در دوره هخامنشی ارگان بهبهان جزء سرزمین «کی ها» بوده است.

اسکندر مقدونی به هنگام تهاجم به تخت جمشید ضمن تصرف ارگان در سال 331 قبل از میلاد در گذرگاه ، تنگ تکاب پس از نبردی سخت با سردار بزرگ و معروف خطه ارگان و یا به قولی ساتراپ یا استاندار ارگان ، آریوبرزن روبرو شد. آریوبرزیون ، آریوبرزین یا آریوبرزن در روستای برزیون از توابع ارگان ، در 60 کیلومتری شمال شرقی آن ، در دره عمیقی در کوه بدیل مشرف بر گذرگاه تنگ تکاب متولد شد. روح سلحشوری و جنگجویی و رشادت را در بین کوه نشینان منطقه آموخت و به سرعت به سرداری یا ساتراپی ارگان رسید. بالاخره در 12 اوت 331 قبل از میلاد ، 22 مردادماه که اکنون مصادف با «جشن بزرگ بهبهانی های مقیم تهران و کرج» است ، در محل تنگ تکاب در بند پارس مردانه در مقابل اسکندر ایستاد و چنان از خود رشادتی نشان داد که کالیستنس مورخ اسکندر در 12 اوت سال 331 ق.م ، 22 مرداد در خصوص مقاومت آریوبرزن چنین می گوید: “پس از پیروزی فاتح مقدونی بر داریوش سوم و حرکت او به سوی پرسپولیس پایتخت آن زمان ایران در یک منطقه کوهستانی به نام«تکاب» در بهبهان (نقطه ارتباط بهبهان با کهگیلویه) یا یک هنگ ارتش ایران (1000 تا 1200 نفر) به فرماندهی ژنرال آریوبرزن روبرو و متوقف شد و این هنگ چند روز مانع ادامه پیشروی ارتش چند هزار نفری اسکندر شده بود که مصر ، بابل و شوش را قبلاً تصرف و در سه جنگ داریوش سوم را شکست و فراری داده بود و سرانجام این هنگ با محاصره کوهها و حمله به افراد در ارتفاعات بالاتر از پای درآمد.” مورخ اسکندر می گوید اگر چنین مقاومتی در «گاوگاملا» (کردستان عراق) در برابر ما صورت گرفته بود شکست ما حتمی بود.(گاوگاملا محل شکست داریوش سوم)

لازم به یادآوری است «یوتاب» خواهر آریوبرزن (به معنی درخشنده و بی مانند) نیز در این نبرد فرمانده بخشی از سپاهیان برادر را به عهده داشت ، در کوه های ارگان راه را بر اسکندر بست. یوتاب به همراهی برادر چنان جنگید و از خود رشادت ها به خرج داد تا به همراه برادر و شیر زنان دیگر کشته شد.

چه زیباست که 12 اوت ، 18 مردادماه سال 331ق.م سال مقاومت آریوبرزن و خواهرش یوتاب در مقابل اسکندر مقدونی به نام روز بهبهانی نام گذاری گردد.

در دوره اشکانی جنوب شرقی خوزستان یعنی ارگان هنوز توسط امیران و شاهان ایلامی که ساتراپ نشینان پارت ها (اشکانیان) بودند اجاره می شد. تمدن این دوره ، نقوش سنگی برجسته ، موجود در تنگ سروک (سولک) که صحنه تشریفات ، تفویض قدرت و مقام و منصب ، مراسم مذهبی و جنگ تن به تن را نشان می دهد یادگار رونق و آبادی ارگان در دوره اشکانی است.سنگ فرش های باقیمانده در تنگ خویین و دیگر تنگ های مجاور در منطقه ارگان که به هخامنشیان نسبت می دهند عمدتاً توسط اشکانیان توسعه و ترمیم یافته است. در دوره ساسانی که ارگانی یکی از ایالات پنجگانه فارس محسوب می شد یکی از بازارهای بازرگانی پررونق آن دوره است که قباد ساسانی در آبادی آن فعالیت چشم گیری نمود.

معروف است که قباد ساسانی شهر ارگان را به کمک عده ای از اسرای رومی (آمد- دیاربکر) نوسازی یا بازسازی نمود و شهر به آمد- ذ قباد یعنی کلگه زار تشان را بنا نهاد. آثار به جا مانده از دوره ساسانی که نشانه بیشتری از عظمت و شوکت شهر قدیمی بهبهان را دربر دارد عبارتند از: آثار دو پل در بستر رودخانه مارون در شمال ارگان در کنار مسجد جامع آن در محل بکان (شماره ثبت 44 آثار باستانی) که مهمترین آن پل و بند بکان است. همچنین آثار پل سومی در نزدیکی سد شهدا در جوار امام زاده جعفر وجود دارد که بعضی آنرا منسوب به حاج یوسف از دوره اسلامی می دانند.

آتشکده چهار طاق (شماره ثبت 371) و پل خیری مح خان (محمدخان) در ناحیه خیرآباد که ارگان را به شهر بیشاهپور در کازرون کنار تنگ چوگان متصل کرده است ، از دیگر آثار دوره ساسانی است. بعد از ظهور اسلام در سال 16 هجری قمری به فرمان عمر بن خطاب ، عثمان بن ابی العاص به کمک ابوموسی اشعری حاکم بصره ، ارگان را تصرف نمودند و از آن زمان به بعد امور این منطقه توسط والیانی که از طرف خلیفه وقت برای اداره ولایات فارس فرستاده می شد ، حل و فصل می گردید.

در دوره اسلامی ارگان عظمت خود را تا چند قرن همچنان حفظ نمود بطوریکه در دوره آل بویه از مراکز مهم ضرب سکه محسوب می شد.(سکه به سال 346 ه.ق) از آنجا بدست آمده که یک طرف آن نام رکن الدوله دیلمی وطرف دیگر اسامی المطیع بالله خلیفه و عضدالدوله بویی ضرب شده است.

نویسنده : استاد دولتی مختاران