این نوشتار بر اساس طرحی با عنوان ” ارگان، حلقۀ پیوند شرق و غرب: پژوهشهای باستان شناختی در پیوندگاه کوههای زاگرس و دشت خوزستان” توسط دکتر کامیار عبدی با اعتباری بالغ بر 15 میلیون تومان در سال 1387 به تصویب رسید. آنچه در نوشتار زیر از نظر می گذرد، پژوهشی مستند بوده که قدمت شهر تاریخی ارگان را تا 10 هزار سال (از روی اشیای بدست آمده) تخمین زده که ممکن است در پژوهش های آتی این قدمت به بیش از 10 هزارسال نیز افزایش یابد.
به طور کلی می توان کوهستان های زاگرس را به دلیل میزان بارش کافی، یکی از «مناطق هسته ای» خاور نزدیک برای تکامل جوامع دانست که در آن نخستین تلاش ها برای اهلی کردن انواع گونه های گیاهی و جانوری صورت گرفته است. شواهدی از مراحل اولیۀ اهلی کردنِ حیوانات و کشت و تکامل کشاورزی دیم در کوهپایه های زاگرس وجود دارد. وجود منابع و رودخانه های کوچک به پیشرفتهای بیشتری در این زمینه انجامیدو باعث تکامل کشاورزیِ آبی شد. انطباق با محیط و راهبردهای معیشتی تخصصی باعث ظهور جوامع پیچیده و پدیدآمدنِ گروه های متخصص تولید غلات شد، در حالی که گروهی دیگر به دامپروری و اقتصاد شبانی مبتنی بر رمه گردانی گرایش یافتند. در نتیجه، در این محیط، گروهی یکجانشین شد و گروه دیگر به شیوۀ زندگی کوچ نشینی و رمه گردانی گرایش پیدا کرد.
در بین سایر نقاط استانِ خوزستان، شهرستان بهبهان که در بخش شرقی آن قرار دارد (که تا اندازۀ قابل توجهی از ارتفاع کوهستان زاگرس کاسته شده و به تدریج به دشت پست خوزستان می پیوندد) احتمالاً فضای مناسبی برای تکامل جوامعِ اولیۀ کشاورز و یکجانشین داشته است. علی رغم این، بیشتر کوشش ها برای مطالعۀ روستاهای اولیه در نقاط شمالی استان همچون دزفول، شوش و شوشتر (دشت شوشان) انجام شده است.
به طور کلی، منطقه بهبهان نسبت به مناطق همجوارش ا زجمله شوش و شوشتر در خوزستان و یا نورآباد در فارس مورد پژوهش قرار نگرفته و همان فعالیت هایی هم که انجام شده در حوزۀ اطراف شهر ارگان تمرکز یافته است. از این بین، تنها می توان به بررسی های هیأتی امریکایی – ایرانی به سرپرستی نیسن و یغمایی و نیز کاوش های این هیأت مشترک در تپۀ سبز اشاره نمود. البته لازم به یادآوری این هیأت فقط به بررسی محوطه هیا پیش از تاریخی زمین های اطراف شهر ارگان بسنده کرده است. به این ترتیب، مشخص می شود که این بررسی به لحاظ زمانی و مکانی فراگیر نبوده است. از دیگر اقدامات انجام شده در این قسمت می توان به بررسی پشت سدِ آریوبرزن اشاره نمود که توسط احسان یغمایی به انجام رسیده و گزارش آن در سازمان میراث فرهنگی موجود است. در طرح توسعۀ منطقه و با ساخت سد تنظیمی شهدا، آرامگاه عیلامی ارگان به دست آمد که با تحقیقات بیشتر مشخص شده است این آرامگاه به یکی از شاهان بلند پایۀ دوران عیلامِ نو بوده و قدمت آن به حدود سالِ 700 تا 650 قبل از میلاد تعلق دارد.
کشف آرامگاه عیلامیِ ارگان، نظرها را به منطقه معطوف کرد اما به زودی غبار فراموشی سراسر منطقه را فراگرفت. تا اینکه در زمستان سال 1384 و با ایجاد پایگاه پژوهشی ارگان، منطقه رونقی گرفت و فعالیت های باستان شناسی با کوشش های شادروان مجتبی گنجی از سرگرفته شد. در این راستا، سرپرستی فعالیت های باستان شناختی از سوی پژوهشکدۀ باستان شناسی به نگارنده محول شد. هیأتی به سرپرستی نگارنده توانست منطقه ای را میان دو رود خیرآباد تا غرب منطقۀ ارگان مورد بررسی باستان شناختی قرار داده و بیش از 70 محوطۀ باستانی را کشف و به ثبت آثار ملی برساند. این هیأت همچنین با تداوم حمایت های پژوهشکدۀ باستان شناسی موفق شد تا عرصه و حریم باستانی شهر ارگان را به طور دقیق مشخص کرده و گزارش آن را ارائه نماید. لازم به ذکر است که عرصه و حریم شهر باستانی ارگان به تصویب مقدماتی سازمان میراث فرهنگی رسیده و از این پس این شهر از توسعه طلبی های شرکت ملی نفت و کارخانۀ سیمان در امان خواهد بود.
حوزۀ مورد بررسی در فصل حاضر شامل منطقه ای است که از غرب شهر بهبهان و شهر کهن ارگان شروع شده و به سمت غرب تا ناحیۀ تشان و لیکک را در برخواهد گرفت. در این فصل، شمال غرب شهرستان بهبهان تا مرز سیاسی این شهرستان با استان کهگیلویه و بویراحمد مورد بررسی باستان شناسی قرار خواهد گرفت. به این ترتیب، نیمۀ غربی دشت بهبهان نیز مورد بررسی و پوشش مطالعات باستان شناسی قرار گرفته و با انجام این کار بررسی تمام دشت بهبهان به پایان خواهد رسید. در این صورت، امکان شناخت همه جانبۀ تک تک محوطه ها، تپه ها، آثار و شهرهای موجود در دشت بهبهان فراهم خواهد شد. سپس با استفاده از گاهنگاری مقایسه ای و آزمایش های سن یابی، قدمت آثار و محوطه ها شناسایی خواهد. پی از این مرحله است که با کاوش های باستان شناسی می توان به میزان تأثیر فرهنگ های منطقه ارگان بر سایر نواحی پی برد.
با توجه به فعالیت های مقدماتی انجام شده، قدمت ارگان به هزارۀ پنجم قبل از میلاد (یعنی 7000 سال پیش) می رسد که آثار در تپۀ همایون در شهر ارگان شناسایی شده است. این در حالی است که مطالعات ما هنوز در مرحلۀ مقدماتی است؛ ای بسا با ادامۀ تحقیقات بتوان به شواهد و مدارک باستان شناسی کهن تری دست یافت. دشت بهبهان نیز چنین وضعیتی دارد؛ در آنجا نیز بیش از 10 تپۀ باستانی کشف شده که همگی دارای آثارِ هزارۀ 5 ق م است. یک محوطه در نزدیکی بنایِ «روش مهر» کشف شده که دارای مصنوعات سنگی مربوط به دورۀ نوسنگی بدون سفال است. این ابزارهای سنگی که شامل تیغه، ریزتیغه، تراشه و سنگِ مادر است نیاز به سن یابی به طریقِ آزمایشگاهی دارد اما مقدمتاً باید گفت که قدمت این محوطه به هزارۀ 8 قبل از میلاد (10 هزار سال پیش) می رسد.
ادامه دارد …
